Een van de artikelen in dit magazine betreft ons jaarverslag over 2022. Daarin lees je hoe we in 2022 samen met verschillende partners werkten aan de 8 thema’s en wat daarmee is bereikt. Het jaarverslag van PRW is een verantwoording over de uitvoering van het Programmaplan in 2022. De voortgang van de resultaten bespraken we periodiek in het Opdrachtgeversoverleg.

Het e-zine met het jaarverslag 2022 is aangeboden aan minister Christianne van der Wal-Zeggelink; zij is coördinerend minister namens alle opdrachtgevers.

Het bericht E-zine Bakens verzetten: 12 jaar PRW verscheen eerst op Programma naar een Rijke Waddenzee.

Als je aan de slag gaat met dynamisering van de zeereep, moet je aan veel zaken denken. Daarom werkten we met beheerders en deskundigen aan de Handleiding Dynamisering Zeereep met een checklist. De eerste versie hiervan is nu klaar.

Aanleiding

Vanaf 2021 werkten we samen met beheerders en deskundigen aan de Handleiding Dynamisering Zeereep. Het begon met een inventarisatie van verschillende dynamiseringsprojecten inclusief veldbezoek en discussie met de initiatiefnemers. Duidelijk werd dat er aan zoveel zaken moet worden gedacht, dat er gemakkelijk zaken over het hoofd worden gezien. Dat leidt tot minder goede resultaten, natuurwaardenverlies, budgetoverschrijdingen of vertragingen. Daarom is door beheerders en deskundigen de Checklist en de Handleiding Dynamisering Zeereep gemaakt. De Handleiding Dynamisering Zeereep Versie 1.0 geeft per punt aanvullende informatie. Het doel van beiden is om het voor beheerders gemakkelijker te maken om maatregelen voor dynamiseren zo succesvol mogelijk te laten verlopen.

Van algemene kennis via randvoorwaarden naar uitvoering

De checklist en handleidingzijn zo opgezet dat het als leidraad gebruikt kan worden voor alle stappen die nodig zijn. Ze beginnen met algemene kennis over onze kust, dynamisch kustbeheer en de verschillende vormen van duindynamiek. Daarna wordt beschreven welke doelen je kunt realiseren met dynamisering en het belang om goed na te denken over deze doelen. Vervolgens worden de diverse biotische, abiotische en antropogene randvoorwaarden behandeld waar je rekening mee moet houden voor dat je plannen kunt maken.

In de planvorming wordt stil gestaan bij aftoppen van de zeereep, het aanbrengen van kerven of het stimuleren van de vorming van een rollende zeereep of een paraboliserende zeereep. In het deel over de werkelijke uitvoering worden diverse zaken behandeld zoals benodigde vergunningen en de tijd die daarvoor nodig is, communicatie voor behoud van draagvlak maar ook de noodzaak van goede projectbegeleiding. Tenslotte worden ook handvaten geboden voor monitoring en evaluatie en het nabeheer.

Een snelle checklist

Van meet af aan was het de bedoeling om een snelle checklist te ontwikkelen met de belangrijkste aandachtspunten. We realiseerden ons namelijk dat de handleiding best wel uitvoerig zou worden en dat niet alle zaken voor iedereen even relevant zijn. De checklist biedt de mogelijkheid om per item naar de desbetreffende tekst in de handleiding te springen. Zo kan ieder snel bij specifieke informatie komen, zonder de hele handleiding door te hoeven lezen indien dat niet gewenst is.

Bekijk de checklist hier op ware grootte.

Verspreiding

Deze handleiding is vrij voor iedereen om te gebruiken. De komende tijd is deze in ieder geval te vinden op de PRW website, maar we proberen deze ook via andere kanalen te ontsluiten zodat de informatie beschikbaar blijft en zoveel  mogelijk mensen stimuleert en enthousiasmeert om vol goede moed en inspiratie aan de slag te gaan.

In ontwikkeling

Dit is de eerste versie van de Checklist en de Handleiding. Suggesties voor verbeteringen zijn van harte welkom bij Albert Oost van Staatsbosbeheer: a.oost@staatsbosbeheer.nl.

Het bericht Checklist en handleiding voor dynamisering zeereep verscheen eerst op Programma naar een Rijke Waddenzee.

Mariene aquacultuur; belang en potentiële locaties  

De vraag naar gezond en duurzaam geproduceerd voedsel neemt toe. Mariene aquacultuur draagt bij aan de behoefte aan duurzaam geproduceerd dierlijk eiwit. Het scoort goed op voedingswaarde en klimaatimpact. Een bijzondere vorm van mariene aquacultuur is mariene aquacultuur op land. Onlangs heeft bureau Sweco reeds laten zien dat gezien de fysische omstandigheden 15.000 ha binnendijks areaal in potentie geschikt zijn om in te richten als locatie voor de kweek van schelpdieren.

Nieuwe economische sector

We vroegen ons af of hier ook een reële kans ligt voor een nieuwe economische ontwikkeling in combinatie met vermindering van de gebruiksdruk op de natuur in de Waddenzee. In opdracht van het Investeringskader Waddengebied (IKW) opgaveteam Vitale Kust en Afsluitdijk en PRW, heeft Wing nu ook een marktverkenning gedaan naar de kansen voor de ontwikkeling van een sector mariene aquacultuur in het waddengebied. Voor deze verkenning zijn diverse gesprekken gevoerd met overheden, ondernemers, onderwijs en NGO’s uit het Noorden als wel de Zeeuwse regio. Als randvoorwaarde gold wel dat er alleen gekeken werd naar gebiedseigen soorten, binnendijkse kweek en productie die de natuurkwaliteit van de Waddenzee niet aantast. Hoewel er een palet aan kansrijke soorten is, vielen er diverse af vanwege de gestelde randvoorwaarden. Schelpdieren bleven over en binnen deze groep lijkt de kweek van kokkels het meest perspectief te bieden.

Verdere ondersteuning

Een aantal punten zijn cruciaal voor de ontwikkeling van een dergelijke sector. Er moet fysieke ruimte zijn en financiële ondersteuning voor het afdekken van risico’s in de beginfase is onontbeerlijk. Het vinden van een ambassadeur die constant aandacht blijft vragen voor deze potentiële waardevolle ontwikkeling zal enorm helpen evenals een loket voor praktische vragen van ondernemers. Tenslotte is het van belang dat we kennis organiseren in een Noord-Zuid verbinding en een cultuur creëren waarin we kijken hoe we het regeltechnisch mogelijk kunnen maken. Het IKW beraadt zich over welke rol zij hier in willen en kunnen spelen. 

Het bericht Krijgt kokkelteelt voet aan de grond langs de Waddenkust? verscheen eerst op Programma naar een Rijke Waddenzee.

Wetenschappelijke onzekerheid

En er is natuurlijk nog erg veel wetenschappelijke onzekerheid wat er allemaal door klimaatverandering gaat gebeuren. Maar tegelijkertijd is de urgentie om dat in beeld te brengen groot. Wachten totdat effecten zichtbaar zijn, betekent namelijk meestal dat maatregelen te laat komen. Gelukkig hebben de opstellers veel medewerking gekregen uit wetenschappelijke kring. Het EWS strekt zich uit tot 2050, want daarna worden alle inschattingen wel erg onzeker. 

Gelaagde informatiebasis

De benodigde informatiebasis is gelaagd, want je moet niet alleen weten wat de relevante klimaateffecten zijn, maar ook hoe die doorwerken op de gekozen indicatorsoorten en –habitats. Voor trekvogels, uiteraard heel belangrijk in de Waddenzee-context, moet je dat zelfs weten langs de hele Oost-Atlantische Flyway.

Daarom is een websysteem gebouwd, dat die verschillende lagen en gebiedsinwerkingen zichtbaar maakt. De indicatorsoorten en –habitats zijn voorzien van een rood, oranje, groen of grijs merkteken. Dit hangt samen met de eindoordelen: ‘er is waarschijnlijk een negatief effect’, ‘er is mogelijk een negatief effect’,  ‘er is een positief of neutraal effect’, dan wel ‘het effect is onbekend’ als gevolg van klimaatverandering. Dat laat in één keer zien hoe de toekomst voor deze natuurwaarden wordt ingeschat.

Voortzetting door Rijkswaterstaat

Uiteraard valt er nog veel te verbeteren en uit te breiden, en moet het systeem regelmatig geactualiseerd worden, want veel weten we nog niet. Dat werk gaat plaatsvinden onder regie van Rijkswaterstaat, want dat is de organisatie die het EWS van PRW overneemt.

Meer informatie:

Drs. H. (Hein) Sas, Tel: +31 (0)6 53 19 34 95. E-mail: hsas@xs4all.nl.

L. (Leo) Bruinzeel, Tel: +31 (0)6 15 28 92 16. E-mail: leo.bruinzeel@vogelbescherming.nl.

Het bericht Early Warning Systeem voor effecten van klimaatverandering op Waddennatuur nu online verscheen eerst op Programma naar een Rijke Waddenzee.

Zwaan kleef aan

Het Trilateral Dark Sky Initiative ontwikkelde een gezamenlijke visie. Deze visie beschrijft het belang van nachtelijke duisternis voor mens en natuur en de kansen die duisternis biedt voor regionale economische ontwikkeling. De visie is gericht op het verminderen van lichtvervuiling en bevat gemeenschappelijke doelen op het gebied van bewustmaking, betrokkenheid van belanghebbenden, het delen van best practices, het ondersteunen van de ontwikkeling van beleid, kennis en monitoring activiteiten. Opvallend was de media aandacht voor dit onderwerp en het feit dat zelfs na de presentatie van de visie tijdens de ministersconferentie, nieuwe partijen zich aanmeldden om de visie te onderschrijven. Goede hoop op nog meer aandacht voor behoud van nachtelijke duisternis. 

Trilaterale Dark Sky activiteiten

Aangezien lichtvervuiling een groot bereik kan hebben en het probleem van het verlies aan nachtelijke duisternis gedeeltelijk onderbelicht bleef, werkte PRW samen met het Wadden Sea Forum en de Partnership Hub van het Common Wadden Sea Secretariat aan de oprichting van het Trilateral Dark Sky Initiative. Het Initiatief brengt gemeenten, universiteiten, onderzoeksinstituten, natuurbeheerorganisaties, ngo’s, maar ook havens en de toeristische sector samen in hun gezamenlijke belang bij het terugdringen van lichtvervuiling.

Nederlands voorbeeld

In 2016 tekenden diverse partijen uit het Nederlandse Waddengebied een intentieverklaring waarbij zij het belang van duisternis erkenden. Ze maakten afspraken om het bewustzijn over het belang van duisternis voor mens en dier te vergroten, duisternis te versterken en de mogelijkheden voor het beleven van duisternis uit te breiden. Dit leidde tot tal van acties waardoor duisternis in het Nederlandse Waddengebied goed op de kaart kwam te staan. De gezamenlijke intentieverklaring versterkte de aandacht en creëerde een momentum voor actie. Met de nu ontwikkelde trilaterale visie beogen we eenzelfde resultaat.

Meer informatie:

Ir. S. (Sonja) van der Graaf. Tel: +31 (0)6 11 48 71 20, E-mail: sonja.vandergraaf@rvo.nl.

Het bericht Meer dan 40 trilaterale partijen onderschrijven belang duisternis verscheen eerst op Programma naar een Rijke Waddenzee.

Water as Leverage

Namens 14 partijen uit Denemarken, Duistland en Nederland dienden wij de Expression of Interest in “Water as Leverage Wadden: for a climate-proof future of the Wadden Sea Region (WaLWadden)”.

Tijdens de GCA klimaatadaptatie bijeenkomst in Groningen (Call for Action) op 20 januari 2021 is de wens uitgesproken om op integrale, klimaatadaptieve wijze aan de slag te gaan met de uitdagingen rond klimaatverandering. Juist het Waddengebied leent zich hier goed voor gelet op de forse impact van klimaatverandering, de diverse veelzijdige vraagstukken, de al aanwezige initiatieven en de mentaliteit van aanpakken.

Karin Lochte (voorzitter WaddenSeaBoard) benadrukte dat het cruciaal is lokale vraagstukken in de context te plaatsen van het Waddensysteem als geheel. Alles is immers met elkaar verbonden in prachtige, maar ook kwetsbaar natuurgebied. Dit is ook de reden dat nadrukkelijk uitwisseling en samenwerking wordt gezocht in trilateraal Waddenzee verband.

De methode Water as Leverage (WaL) bewees zich in het buitenland (2020 best Commissioning Winner) als werkwijze die leidt tot adaptieve, integrale en praktische oplossingen die bovendien realistisch en betaalbaar zijn. Kenmerkende eigenschappen, zijn: a) adaptief, b) integraal, c) op basis van lokaal eigenaarschap, d) inclusieve aanpak en e) financierbare oplossingen.

Een klein team (PRW, team Henk Ovink en Deltares) ging aan de slag om de WaL aanpak te vertalen naar het trilaterale Waddengebied en werkte in wisselwerking met vele partijen een aanpak, planning en financiering uit. Deze aanpak spreekt aan en dit enthousiasme heeft er toe geleid dat op 14 november jl. een eerste stap is gezet in een gezamenlijke Interreg aanvraag: namens 14 partijen uit Denemarken, Duistland en Nederland is de Expression of Interest (EoI) ingediend. De Nederlandse pilots zijn Terschelling, Harlingen en Texel.

Darker Sky

Reducing light pollution in the North Sea Region contributing to biodiversity and dark ecological corridors.

Al langere tijd werkte het Trilaterale Dark Sky Initiative aan een projectvoorstel om gezamenlijk de lichtvervuiling te verminderen. Uiteindelijk dienden 16 partijen uit Frankrijk, Nederland, Duitsland en Denemarken een voorstel in van 4,2 miljoen euro.

Binnen dit project zullen praktische oplossingen worden ontwikkeld om tot lichtreductie te komen middels co-creatie en gebruik van virtual reality technieken. Dit voor verschillende gebieden zoals havens, openbare infrastructuur, offshore/onshore industrieën, en boerderijen. Monitoring is onderdeel van dit programma waarbij waarschijnlijk de resultaten van het Keep it Dark project van nut zullen zijn. Naast de monitoring van de duisternis zal ook een link worden gelegd met de ecologie.

Met de uitwisseling van “best practices” van deze Darker Sky-initiatieven, willen wij in de nabije toekomst regionale actieplannen ontwikkelen en beleidsvorming ondersteunen.

Het bericht Werken aan een Rijke Waddenzee ook na PRW verscheen eerst op Programma naar een Rijke Waddenzee.

Werkwijze PRW

Tijdens de conferentie reflecteerden we op de werkwijze die PRW de afgelopen periode hanteerde op weg naar een rijke Waddenzee. Met verschillende infographics en een poster maakten we inzichtelijk hoe het team van PRW werkte aan verschillende transities in het Waddengebied. Hieronder treft u de verschillende infographics aan. De 5 infographics zijn vrij te gebruiken door iedereen die met (transitie-)opgaven aan de slag gaat.

• infographic 12 jaar PRW
• infographic Denken in resultaatketens
• infographic Small wins theorie
• infographic Transitie-X
• infographic Theory U

Swimway

Martha Buitenkamp werkte de afgelopen zes jaar aan de trilaterale Swimway met PRW’ers Ingrid van Beek en Michiel Firet. Tijdens de conferentie geeft het drietal een workshop. Daarbij werden onder andere 6 bouwstenen uitgedeeld waarmee aan een gezonde onderwaternatuur kan worden gewerkt.

Uit analyse lijkt het een goed idee om de Kaderrichtlijn Marien (KRM) ook op de Nederlandse Waddenzee van toepassing te laten zijn. Dit is in Duitsland en Denemarken namelijk al het geval. Onlangs verschenen op onze website twee artikelen over de trilaterale onderwaternatuur:

1. Een overzicht van de gesloten gebieden in de trilaterale Waddenzee vindt u hier.
2. Aanbevelingen voor de toekomstige bescherming van de trilaterale onderwaternatuur vindt u hier.

Dark Sky

Sonja van der Graaf werkt samen met Deense en Duitse partners aan het Trilaterale Dark Sky Initiative. Vooral de samenwerking met Cristina Nazzari van de Partnership Hub van het Common Wadden Sea Secretariaat (CWSS) heeft de aansluiting met de trilaterale partners vergemakkelijkt. De afgelopen jaren is er samen veel bereikt, zoals een overzicht van de relatie tussen de Outstanding Universal Value van de Waddenzee en lichtvervuiling, de productie van een animatie over de relatie tussen kunstlicht bij nacht en trekvogels en een gezamenlijke lobby om meer aandacht voor duisternis te genereren. Op de conferentie werd de trilaterale visie op duisternis boven de Waddenzee ondertekend.

Een trilaterale partner (zoals het CWSS) is volgens Sonja van groot belang om verbindingen te leggen in de trilaterale samenwerking.

Hier treft u alle uitgaven rond het trilaterale Dark Sky Initiative.

Media aandacht

Diverse media besteedden aandacht aan het trilaterale Dark Sky Initiative, zo stond er een artikel in het Dagblad van het Noorden en was er een interview voor NPO 1.

Early Warning System

Hein Sas en Leo Bruinzeel werkten de afgelopen periode aan de opzet en uitwerking van het Early Warning System (EWS) voor het klimaat. Inmiddels is er een voorbeeldwebsite klaar, die Hein en Leo kunnen tonen aan geïnteresseerden. In het EWS wordt met een integrale blik gekeken naar de effecten van klimaatverandering op de populaties van verschillende diersoorten in de Waddenzee.

Tijdens de presentatie deed Hein Sas uit de doeken wat de mogelijkheden van het systeem zijn en hoe het ons beter kan informeren bij toekomstig handelen.

Water as Leverage

Jeroen van Herk en Titian Oterdoom werkten met het team van Watergezant Henk Ovink de afgelopen periode aan het Water as Leverage (WaL) programma voor het Waddengebied. Op de conferentie gaf Jeroen toelichting op de voorgestelde projecten en de voordelen die deze integrale werkwijze heeft voor diverse kustprojecten. De verdere ontwikkeling van het WaL Wadden programma wordt overgenomen door RVO Rijksdienst voor Ondernemend Nederland en de provincie Friesland middels een Interreg NSR voorstel.

Meer informatie over diverse kustprojecten vindt u onder andere op onze pagina’s Randen van het Wad en de Coalitie Klimaatbestendige Kustlijnen. Laatstgenoemde coalitie is onlangs voortgezet onder de leiding van het Wereld Natuur Fonds.

Sediment Solutions Community of Understanding

Wim Schoorlemmer, Hein Sas en Michiel Firet hebben met Nederlandse, Duitse en Deense partners het initiatief genomen voor een Community of Understanding (CoU) voor het verstandig omgaan met slib in de Waddenzee en het gesprek te bevorderen over nieuwe toepassingen van slib. In deze community, genaamd Sediment Solutions, participeren deelnemers met verschillende (praktische) kennis van sedimentbeheer in de trilaterale Waddenzee.

Een interessant voorbeeld van een nieuwe toepassing komt uit Lauwersoog, waar een Slibhub zijn intrede heeft gedaan. U leest hier meer over in dit interview met Klaas Laansma.

Toekomst trilaterale samenwerking

PRW ondersteunde de gemeenschap de afgelopen twee jaar. Onze ervaring is dat deze periode verlengd moet worden met een vervolgpartner om ervoor te zorgen dat de community de komende jaren verder kan. Voor de CoU Sediment Solutions betekent dat een kleine enthousiaste agendacommissie die op beperkte steun kan rekenen. Tijdens de conferentie riepen we sedimentliefhebbers in het Waddengebied op om zich aan te melden om de samenwerking met een aantal trilaterale collega’s van de CoU voort te zetten. En daarmee interessante activiteiten op het gebied van sediment enige tijd (1 of 2 jaar) op de agenda van de CoU te zetten. Lukt dit, dan komt steun van het CWSS beschikbaar en heeft de CoU een inspirerend, uiterst nuttig en lang leven.

Het bericht Terugblik op 14e trilaterale Waddenzeeconferentie verscheen eerst op Programma naar een Rijke Waddenzee.

Uitkomsten gesprekken

Uit de gesprekken komt naar voren dat zowel vanuit natuurbeheer als recreatie het belang wordt gedeeld van het beleven van de kernwaarden van de Waddenzee voor het draagvlak voor natuurbescherming en -herstel. Ook wordt gezamenlijk geconcludeerd dat het aantal recreanten en toeristen op het Wad is toegenomen en nog verder toe zal nemen. En dat de natuur in het Waddengebied door verschillende factoren onder druk staat.

Wat kan beter?

Wordt er ingezoomd op de balans tussen beschermen en beleven dan zijn er vragen over de effecten van recreatie en toerisme op natuur; waar gaat het mis en wat gaat er dan mis?
Er worden kansen benoemd voor meer integratie van natuurbeheer in het beleven en vermarkten van het gebied. Kansen die bijvoorbeeld kunnen landen in het ambassadeursprogramma; een gezamenlijk initiatief van meerdere partijen, dat in opdracht van het ministerie van LNV wordt ontwikkeld in het kader van het North Sea Interreg project Prowad Link.

Aanjagen van goede gesprek

De oogst van deze gesprekken is bedoeld als inspiratie voor het aanjagen van het goede gesprek over de balans tussen beschermen en beleven. En een van de conclusies is nu juist dat in de nieuwe Waddengovernance overleg tussen natuur en recreatie wordt gemist. Sjon de Haan, coördinator Waddenzee Werelderfgoed ziet kansen. “Het lijkt een logische stap het overleg van het team Waddenzee Werelderfgoed in haar nieuwe opzet hiervoor te gaan benutten”.
Het rapport levert ook input voor een aantal lopende trajecten zoals het opstellen van het Integraal Beheerplan. Paul Rutten van de Beheerautoriteit Waddenzee ziet raakvlakken met onderwerpen als gastheerschap, toezicht en recreatieve zonering die in het Integraal Beheerplan een plek gaan krijgen.

Het bericht Balans beschermen en beleven verscheen eerst op Programma naar een Rijke Waddenzee.

1,5 dag bij elkaar om los van (organisatie)belangen samen inspiratie te genereren voor de toekomstige nieuwe concessie Waddenveren (per 2029), zodat deze concessie –meer dan met de huidige vorm het geval is – een substantiële bijdrage levert aan:

• een zo duurzaam mogelijke toekomstige bereikbaarheid en mobiliteit van en naar de Waddeneilanden;
• blijvende facilitering van de leefbaarheid op de eilanden;
• de kernwaarden van het Waddengebied en de Outstanding Universal Values van het Werelderfgoed Waddenzee.

Anderhalve dag inzet

Deelnemers van het WadLab zetten zich op persoonlijke titel anderhalve dag in om te komen tot innovatieve oplossingen, wensen en aandachtspunten voor die nieuwe concessie. Door te delen, te durven en te doen, met de transitieschets als uitgangspunt.

In deze 2 dagen is, o.b.v. Designthining methodiek, in groepen vanuit diverse invalshoeken gesleuteld aan mogelijke onderdelen van een toekomstige concessie. Deze invalshoeken waren onder andere:

• Waar moeten we morgen mee beginnen (en door wie)?
• Hoe ziet een ‘jeugdige’ concessie er uit
• Verdienmodel concessiehouder
• Eilander oplijning
• Circulariteit op het eiland
• Energiedragers o.b.v. scenario’s
• Scheiden van personen en vracht

Naast uiteenlopende ideeën en suggesties die door de verschillende groepen zijn ingebracht, waren er ook diverse rode draden te zien, nanmelijk:

• Er is geen discussie over de ambitie voor de lange termijn: ‘emissieloos’, ‘impact-arm’ en ‘adaptief’
• Ontwikkel in gezamenlijkheid het vervolgproces
• Voor een concessie met impact moeten we morgen al beginnen!

Uitgebreide verslaglegging

Lees het volledige verslag van het WadLab | Concessie Waddenveren als impressie en oogst van de 1,5 dag. Een geslaagde bijeenkomst die naast inhoud ook juist vooral mentale ruimte en verbinding bij de deelnemers heeft opgeleverd.

Het bericht WadLab concessie waddenveren verscheen eerst op Programma naar een Rijke Waddenzee.

Kaderrichtlijn Marien geldt voor andere Waddenzeelanden

In Duitsland en Denemarken zijn de OSPAR-criteria verwerkt in de Kaderrichtlijn Marien (KRM), een Europese richtlijn ter bescherming van het mariene milieu. In Nederland hebben we, in tegenstelling tot Duitsland en Denemarken, de KRM niet van toepassing verklaard op de Waddenzee. Tijd om eens te kijken of dat niet anders kan en moet. In de aanbevelingen staat welke stappen we kunnen ondernemen.

Het bericht Aanbevelingen bescherming Waddenzee verscheen eerst op Programma naar een Rijke Waddenzee.