Toegegeven, een verrekijker is niet het meest voor de hand liggende attribuut om mee te nemen naar een opleiding. Ook niet als het gaat om een opleiding Transitiemanagement. Maar wél als die wordt gegeven op de 17e verdieping van het Tinbergengebouw in Rotterdam. De flarden mist en nevel zijn inmiddels dun genoeg om vanachter de glazen pui van een prachtig uitzicht te genieten. De Maas, die zich loom voortbeweegt door de stad. De markante gebouwen en bruggen. Het verkeer, dat geruisloos af en aan rijdt. En als ik verder inzoom zie ik ook mensen. Klein en beweeglijk.
Transitie noodzakelijk
Met deze beelden in het achterhoofd kan ik op dag drie met gemak mijn weg vinden naar een locatie aan de oevers van de Maas. Ik loop immers in het fascinerende decor dat ik twee weken eerder vanaf 17 hoog heb aanschouwd. De lichtelijke verwarring van dag 1 (in tegenstelling tot de naam van de opleiding doet vermoeden, zijn transities niet te managen) heeft plaats gemaakt voor het begin van besef. Besef dat transities niet te sturen zijn, althans niet in termen van beheersen en controleren, maar wel hoe ze te beïnvloeden zijn. Richting en snelheid geven. Inhoudsgericht en proces-georiënteerd. Transities zijn structurele veranderingen op systeemniveau; een fundamentele omslag in denken, handelen en organiseren. Transitiemanagement is gericht op het bevorderen en stimuleren van maatschappelijke innovatie in de richting van een duurzame samenleving. Om het “Wenkend perspectief Waddengebied 2050 “dichterbij te brengen, zullen naar mijn mening transitiepaden verkend en bewandeld moeten worden, want verduurzamen van de huidige praktijk volstaat niet. Voorbij de gebruikelijke oplossingen met een sprong in denken en doen! En daarin ligt een belangrijke ambitie en opdracht voor PRW 3.0 om transitie aan te jagen.
X-curve
De rol van de X is groot in transitiemanagement. Waar in een gemiddeld woordenboek zelden meer dan een pagina aan de X wordt gewijd, en die in de dagelijkse praktijk vooral de onbekende grootheid symboliseert, is de X in transitiemanagement essentiëler. Zo is de X-curve een conceptueel raamwerk waarin de patronen van opbouw en afbraak zichtbaar worden. Het is de kapstok voor het gesprek over transitie en het handvat voor sturing en beïnvloeding.
Wat houdt verandering tegen? Wat is de dominante cultuur, structuur en werkwijzen van het systeem op meso niveau? Uitzoomen. Wat is de urgentie voor verandering en welke trends op macro niveau stimuleren verandering? Wat betekent de verandering van temperatuur en de zuurgraad van het zeewater, ten gevolge van klimaatverandering, voor het ecosysteem van de Waddenzee en de visserij? Welke kansen biedt de veranderende voedselconsumptie, met de steeds populairder wordende vleesvervangers en wieren en algen als alternatieve eiwitbronnen? Hoe beïnvloeden trends elkaar? De energietransitie geeft het Waddengebied een sterke impuls voor een veel bredere verduurzaming. Het is hierin krachtig dat de Waddeneilanden zelf allang de ambitie hebben om zelfvoorzienend te worden. Het gericht afbreken, aanpassen en uitfaseren behoort ook tot transitie. Zoals het verbod op en de uitkoop van mechanische kokkelvisserij op de Waddenzee.
Ook terugkijken loont
Het historisch perspectief toont kantelpunten, paralellen en werkt daardoor verhelderend. Het is pas 30 jaar geleden dat het toenmalige kabinet besloot definitief geen concessies meer te verlenen voor inpoldering van delen van de Waddenzee. En met het verbod op thuispellen van garnalen in 1990 ging een belangrijke regionaal toegevoegde waarde verloren. Dat leidde weer tot de ontwikkeling van de garnalenpelmachine die in 2016 in bedrijf werd genomen. Zal de ravage van de MSC Zoë een kantelpunt blijken te zijn, of (beter nog) kunnen we het als kantelpunt benutten?
Koplopers, kantelaars en verbinders
Waar zit energie en verandering? Inzoomen. Wat zijn de alternatieve denkwijzen en vernieuwers op micro niveau? Wie zijn de koplopers, de kantelaars en de verbinders? The ones who see things differently. Zoals de mannen van SOLT en de melkveehouders op Schier. Transitie begint met een kleine groep koplopers om via opschaling en verbreding te werken aan een breder draagvlak.
Inzicht verwerven
En zelfs de monitoring van transities herbergt een X; reflexieve monitoring. Want bij transities gaat het niet simpelweg om de monitoring van voortgang maar om een participatief proces van inzicht verwerven. Op de geplande en ongeplande effecten. En die inzichten worden terugvertaald naar het project of de vervolgactiviteiten om de systeeminnovatieve ambitie vast te houden.
Transities vragen veel van ons: lef, vertrouwen, doorzettingsvermogen, geduld en ook tijd en geld. Jan Rotmans, hoogleraar Systeeminnovaties en Transities, weet hierin als geen ander te inspireren. “Accepteer de traagheid en grilligheid van transities”. “Leer genieten van de weerstand en chaos”. “En dans tussen de schalen”.
Die verrekijker, die stop ik vaker in m’n tas ook bij sombere weersvoorspellingen. Er is sowieso veel te zien en wellicht nieuwe inzichten of een frisse blik te ontdekken.
